Tù nhân người Việt đầu tiên trong trại giam Liên Xô

Bài này đăng trên trang Web  "Tiếng Nói Nước Nga"
 http://vietnamese.ruvr.ru/2014_03_06/268256941/



Trong các cuộc mạn đàm trước, chúng tôi đã nói về các nhà cách mạng Việt Nam đã học tập tại Matxcơva những năm 20-30 thế kỷ trước trong hệ thống cơ sở giáo dục của Quốc tế cộng sản.

Tuy nhiên, không phải tất cả sinh viên Việt Nam khi học tại trường Đại học lao động phương Đông của Quốc tế cộng sản ở Nga đều có cuộc sống thuận lợi và thành đạt.

Hôm nay chúng tôi xin kể với các bạn thính giả câu chuyện về một học viên Việt Nam có số phận thật trắc trở, bất thường. Đó là ông Lý Di Tú, sinh năm 1904 ở Nam Định, khi học ở trường Đại học Lao động phương Đông có bí danh Lê-ô. Năm 1923, trốn dưới hầm chiếc tàu buôn Pháp, người thanh niên thành Nam này đã bí mật đến Marseille. Năm 1932, Lê-ô gia nhập Đảng Cộng sản Pháp, và tháng 12 năm ấy được Đảng Cộng sản Pháp gửi đi học ở trường Đại học Cộng sản Phương Đông Matxcơva.

Việc học tập ở Matxcơva đã yên ả trôi qua được gần một năm rưỡi. Tháng Tư năm 1934, trong một cuộc kiểm tra ở trường Phương Đông, Lê-ô đã bị bắt giam. Nhà sử học Anatoly Sokolov nói:

“Có hai cách lý giải về vụ bắt giam này. Thứ nhất, Lý Di Tú được cho là đã đánh mất thẻ Đảng. Nhưng đây là giả thuyết không chắc chắn chút nào, vì khi nhập học ở trường Phương Đông, mọi sinh viên nước ngoài đều phải nộp tất cả mọi thứ giấy tờ cá nhân cho Ban Thư ký nhà trường. Cách lý giải thứ hai là hình như khi kiểm tra phòng ở của Lê-ô trong ký túc xá, người ta đã phát hiện thấy những giấy tờ gì đó khả nghi, chứng cớ về liên hệ của Lê-ô với những người T’rôt-kit. Ở đây, cần phải nói thêm rằng, thời đó, liên hệ với T’rôt-kit là một tội nặng. Cùng thời gian này, bị bắt ở Matxcơva khi đang theo học tại trường Phương Đông còn có con trai Tưởng Giới Thạch là Tưởng Kinh Quốc, vị Tổng thống tương lai của Đài Loan, cũng can tội liên hệ với Trôskit.”

Nhưng thôi, chúng ta hãy trở lại với câu chuyện về Lê-ô. Hẳn là, những giấy tờ gì đó được tìm thấy trong phòng ở của Lê-ô chỉ là những thứ vô hại. Đáng tiếc thay, là một người ít học, kém cả tiếng Pháp lẫn tiếng Nga, Lý Di Tú đã không thể giải thích rõ ràng cho các cán bộ kiểm tra hiểu mình. Mà khi đó, trong không khí nghi ngờ bao trùm tất cả, nước Nga chìm ngập trong chiến dịch “thanh trừng kẻ thù nhân dân”, hàng triệu người đã thành nạn nhân, trước hết là công dân Nga vô tội. Trong bối cảnh ảm đạm ấy, có thể nói rằng Lê-ô vẫn còn khá may mắn. Ông bị gạch tên khỏi danh sách học viên trường Phương Đông và chỉ bị giam hai tháng tại nhà tù Lubyanka, nằm cạnh trụ sở KGB. Nhiều người đã mòn mỏi hàng chục năm trong nhà tù này. Còn Lê-ô, sau hai tháng tạm giam ở đây, ông đã được giải về vùng Vologodski, cách Matxcơva 500 cây số về phía Bắc. Tại đó, Lê-ô được giao việc chăn bò.

Năm 1937, Lê-ô quyết định trở lại nước Pháp. Sự quản chế ở nơi đi đày nói chung khá lỏng lẻo, vì thế Lê-ô đã về được đến Matxcơva, rồi từ đó lên xe lửa đi Đức. Nhưng khi tàu đến Minsk, thủ đô Belorus, vị hành khách châu Á này lại bị bắt. Lần thứ hai Lê-ô bị bắt giam và đã ngồi tù một năm rưỡi. Sau đó, ông bị đày đến trại cải tạo trên lãnh thổ nước Cộng hoà Komi thuộc Liên Xô, cách Matxcơva 1500 km về hướng đông-bắc. Chỉ đến năm 1946, người tù này mới được tha. Ra trại, Lê-ô đến sống ở thành phố Ukhta, thuộc nước Cộng hoà Komi. Năm 1955, Lý Di Tú mới được minh oan là đã bị xét xử nhầm.

Được tự do, Lê-ô đã lấy một phụ nữ Nga trước đây cùng ở tù làm vợ. Họ có với nhau một người con trai tên là Aleksei. Lê-ô còn có một con trai là Nikolai với người vợ sau. Cho đến giữa những năm 60, Lê-ô làm nghề cấp dưỡng tại Ukhta, sau đó về nghỉ hưu.

Những năm ấy, nhiều lần ông tìm cách trở về Việt Nam, từng đề nghị đại sứ quán Việt Nam ở Matxcơva giúp đỡ. Năm 1958, nhà văn Tô Hoài sang Nga công tác đã gặp Lê-ô ở sứ quán. Mặc dù hồi ấy Lê-ô chỉ mới 54 tuổi, nhưng trông già đến mức nhà văn Tô Hoài nghĩ là một cụ già. “Ông cụ” 54 tuổi này quên sạch tiếng mẹ đẻ, đến nỗi không thể nào phát âm được tên thật của chính mình.

Năm 1984, khi đã 80 tuổi, Lê-ô lại một lần nữa sửa soạn về Việt Nam. Lần này, nguyên tắc y tế không cho phép ông lên đường, vì ông đã cao tuổi và sức khỏe kém.

Vậy là, Lê-ô Lý Di Tú đã sống gần 60 năm ở nước Nga. Đến Liên Xô sau khi Đảng Cộng sản Đông dương thành lập được hai năm, trên đất Nga, Lý Di Tú đã chứng kiến ngày chiến thắng chủ nghĩa phát-xít, đón tin quê hương Việt Nam giành được độc lập, thắng thực dân Pháp, tin giải phóng miền Nam. Trong tù, tại nơi đi đày và ngoài đời thường, người đàn ông gốc Việt có số phận trớ trêu ấy đã sống tha hương ở nước Nga lâu hơn tất cả mọi người Việt Nam từng đến và sinh sống ở xứ sở xa xôi này.

Comment   của Đăng Sinh

Trong những năm học tập tại Matxcơva, tôi đã có dịp tiếp xúc với cụ Lê-ô và người con trai Milkov Aleksei. Lúc đó cụ và Aleksei cho biết cụ tên là Đặng Đình Chức quê ở Thái Bình. (Chứ không phải Lý Di Tú ở Nam Định). Một người bạn của tôi là Mai Ngọc Căn, khi về nghỉ hè, đã về Thái Bình và tìm được người anh của cụ Lê-ô. Người thân của cụ ở Thái Bình đã làm thủ tục để cụ Lê-ô về thăm Việt Nam, nhưng lúc đó Việt Nam chưa thống nhất nên việc đó không thực hiện được. Khoảng năm 1978 Aleksei và vợ có sang Việt Nam đi theo đoàn du lịch đến thành phố Hồ Chí Minh. Được Aleksei cho biết, tôi đã bay vào tp Hồ Chí Minh đúng ngày đoàn du lịch đến và trong khi đi tìm xem anh lưu lại khách sạn nào, thì

tình cờ gặp vợ chồng anh đứng trước khách sạn Rex. Vợ chồng Aleksei mời tôi vào khách sạn, nhưng nhân viên bảo vệ không cho tôi lên phòng. Aleksei bèn lên phòng để lấy quà mà anh mang sang cho các bạn bè Việt Nam. Trong khi chờ anh, tôi được các nhân viên bảo vệ khuyên là nên ra về vì nguyên tắc bảo vệ (lúc đó). Mấy năm sau tôi có gọi điện đến Ukhta ( số điện: 007-82147-17491 ) cho anh,  nhưng người nhận điện là một phụ nữ, chủ mới của căn hộ, cho biết vợ chồng anh đã chuyển về Matxcơva sinh sống. "Tiếng Nói Nước Nga" có cách gì tìm hộ?  Cảm ơn.